गतिसामान्येति । सर्ववेदान्तवाक्यानाम् अद्वैतावगतिजनकत्वेन समानता – इत्यर्थः ।
उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वता फलम् ।
अर्थवादोपपत्ती च लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये ॥ – इतिवृद्धोक्तौ उपक्रमोपसंहार-पदाभ्यां विचार्यवाक्यस्याद्यन्तभागयोरेकार्थपर्यवसानं लक्ष्यते ।
अभ्यासः = अनन्यपरं पुनःश्रवणम् ।
अर्थवादः = स्तुतिनिन्दान्यतरबोधकवाक्यम् ।
एतत्त्रयं शब्दघटितत्वात् शब्दनिष्ठम् ।
तत्र आद्यस्य एकार्त्थतात्पर्यनिर्णायकत्वेन लिङ्गत्वं ; तात्पर्यविषयत्वेन सन्दिग्धानां बहूनां मध्ये यस्मिन्नर्थे आद्यन्तभागयोः पर्यवसानं , तस्मिन्नेव तात्पर्यनिर्णयात् ; अन्यथा तस्य वैयर्थ्यात् ;
क्वचिच्चानुवादत्वादिशङ्कापसारकतयापि तस्य लिङ्गत्वं ; ‘यदि हि तस्मिन्नर्थे वाक्यमनुवादः स्यात् , तदोक्तपर्यवसानं व्यर्थं स्याद्’ – इतियुक्तेः ।
द्वितीयं तु समिदादिवाक्येषु यद्यपि विलक्षणनानाकर्मविधाने तात्पर्यग्राहकं , विहितविधानायोगात् ; तथापि सिद्धार्थविषयकं सद् एकार्त्थतात्पर्य्यज्ञापकम् , अन्यथा पुनःश्रवणवैयर्थ्यात् ।
तस्माद् आदरज्ञापनद्वारा तस्य तात्पर्य्यज्ञापकत्वम् । ‘तदुक्तं भामत्यां’ —
‘भूयस्त्वमर्थस्य भवति , यथा – ‘अहो दर्शनीया , अहो दर्शनीया’’ – इति ।
आदरश्च यद्यपि — प्राशस्त्यरूपोऽभ्यस्यमानस्यार्त्थस्य विधेयत्वानुमानद्वारा तात्पर्यविषयत्वं ज्ञापयति ; अर्थवादोऽपि प्राशस्त्यज्ञापनद्वारा तथैव तज्ज्ञापकः ;
तथापि — अर्त्थवादबोद्ध्यं प्राशस्त्यं बलवदनिष्टाजनकस्वरूपम् , अभ्यासबोध्यं तु अर्थान्तरादुत्कृष्टत्वरूपम् – इति ; नाभ्यासर्थवादयोः अर्त्थैक्यम् ।
अपूर्वता = प्रकृतवाक्यार्थधीविषये उक्तधीपूर्वम् अज्ञातत्वम् । फलम् = उक्तधियः प्रयोजनवत्त्वम् । उपपत्तिः = उक्तधीविषयस्याबाधितत्वम् ।
एतस्य तु त्रयस्य प्रमात्वघटकतया तात्पर्यं प्रति व्यापकतया लिङ्गत्वं ; यथा — यज्ञोपवीतादिकं ब्राह्मण्यं प्रति । तत्र आद्यम् अनुवादवाक्यस्य स्वार्थे प्रामाण्यवारणाय , द्वितीयं ‘उत्ताना वै देवगवा’ – इत्यादेस्तद्वारणाय , तृतीयं ‘ग्रावाणः प्लवन्ते’ – इत्यादेः ।
न च – उत्तानादिवाक्यस्य निष्प्रयोजनार्थपरत्वे तदध्ययने प्रवृत्त्यनुपपत्तेः , स्वार्थे तात्पर्याभावेऽपि प्रामाण्यशरीरे प्रयोजनवत्त्वनिवेशो व्यर्थः – इति वाच्यं ; यादृशं ज्ञानं प्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारा साक्षाद्वा प्रमातुरिष्टप्रयोजकं , तस्यैव प्रमात्वेन लोके व्यवहारेण निष्प्रयोजनस्याप्रमात्वात् ।
अत एव ‘औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः , तस्य ज्ञानमुपदेशोऽव्यतिरेकश्च अर्थेऽनुपलब्धे तत्प्रमाणं बादरायणस्यानपेक्षत्वाद्’ – इति जैमिनिसूत्रे तथैवोक्तम् ।
औत्पत्तिकः शब्दार्थयोः सम्बन्धः , न तु दोषवत्पुरुषकृतः सङ्केतः । अतः , तस्य = धर्मस्य ज्ञानं = ज्ञापकं वाक्यम् अप्यौत्पत्तिकं निर्दोषत्वेनानादि । किञ्च , तादृश उपदेशः अव्यतिरेको = बाधकज्ञानवत्त्वरूपेण प्रमाणवैधर्म्येण शून्यः । किञ्च , अनुपलब्धे = अज्ञाते अर्थे = सप्रयोजने धर्मे उपदेशरूपत्वात् तद्वाक्यं प्रमाणमेव ।
— इति ‘तदर्थो वार्तिकादावुक्तः’ ।
तदेतत् सर्वमभिप्रेत्याह — षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतेति ।
— इति लघुचन्द्रिकाकाराः आगमबाधोद्धारप्रकरणे ।
